Dzisna – (rosyjski: Disna) miasto powiatowe guberni wileńskiej, na lewym brzegu zachodniej Dźwiny, przy ujściu do niej Dzisny.

            Do Wilna, na południowy zachód od Dzisny, 300 wiorst. Z Wilnem Dzisna komunikuje się przez stację kolei żelaznej lipawsko-romeńskiej – Mołodeczno, od którego oddalona jest o 187 wiorst. 10 wiorst na północ od Dzisny, w Borkowiczach, powstanie stacja budującej się teraz kolei żelaznej łączącej Dzisnę z koleją dynebursko-witebską.

       Dzisna posiada zarząd miasta z sądem sierot, powiatowy zarząd policyjny i kasowy, zarząd akcyzy siódmego okręgu, kantor pocztowy, zjazd pojednawczych pośredników, zjazd sędziów pokoju trzeciego (dziśnieńskiego) okręgu, pierwszy sąd pokoju dla Dzisny i czwarty przyległych gmin powiatu, rezydencję powiatowego marszałka szlachty i pierwszego sędziego śledczego, powiatową dwuklasową szkółkę.

       Ludności w Dziśnie jest 6646 osób, z tej liczby prawosławnych 883, wyznawców starego obrządku 6, katolików 2773, luteran 16, izraelitów 2862 i mahometan 6. Ludność żyje w 500 domach, z których murowanych jest 8. Ziemi miejskiej jest 599 dziesięcin, oprócz których 40 dziesięcin pod zabudowaniami w obrębie miasta.

       Cerkwi prawosławnych jest w Dziśnie sześć, z tych dwie parafialne. Obie parafie prawosławne liczą razem 2928 parafian. Dziśnieński dekanat prawosławny liczy 11 parafii: dwie w Dziśnie, Jazno, Łużki, Staro-Szarkowszczyzna, Nowo-Szarkowszczyzna, Cwietyńki, Błaszniki, Czerniewicze, Ihumeń i Porzecze (66 cerkwi).

Kościół katolicki jest tu jeden. Katolicka parafia posiada 4736 wiernych, sześć kaplic: Prosiłkowicze, Czerepy, Zaucie, Kotowicze, Użmiony i Rużmonty. Dawniej były jeszcze filie w Ponizowie, Peresławiu, tudzież kaplica w Dorożkowiczach i Jaznie. Dziśnieński dekanat katolicki liczy 12 parafii: Dzisna, Głębokie, Ikaźń, Zadoroże, Mosarz, Pohost, Miory, Prozoroki, Łużki, Hermanowicze, Druja i Udział. Dekanat liczy 53 313 wiernych.

          Z przystani rzecznej w Dziśnie wychodzi corocznie towarów (głównie zboże i konopie) na przeszło 70 000 rubli srebrnych. Przed miastem ciągną się prawie trzy wiorsty raf na Dźwinie.

          Dzisna została wyniesiona do rzędu miast przez Zygmunta Augusta po utracie Połocka w 1563. roku, zostawszy w parę lat później ufortyfikowaną.

          W czasie wyprawy Batorego na Moskwę  Dzisna była ważnym stanowiskiem wojennym. Odwiedzał ją kilka razy król Stefan Batory, czyniąc przegląd skoncentrowanego tu wojska koronnego, urządzając zakład artylerii do przyszłej wyprawy, wreszcie 4. sierpnia 1579. roku, nadając potwierdzenie lenności (inwestyturę) na Kurlandię księciu Gotardowi Kettlerowi, który tu złożył uroczystą przysięgę wobec króla, senatorów i całego wojska.

        Parafię katolicką ufundował w Dziśnie król Stefan Batory w roku 1583. powierzając ją jezuitom połockim, którzy w 1605. roku otrzymali od króla Zygmunta III przywilej na pomnożenie funduszy.

        W 1630. roku ziemianin województwa połockiego, Krzysztof Malchiewicz-Chełchowski, osadził tu franciszkanów, którzy w 1773. roku, w miejsce poprzedniego drewnianego, wznieśli istniejący do dziś murowany kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Marii Panny.

         Powiat dziśnieński obejmuje północno-wschodnią część guberni i graniczy: na północy i wschodzie z gubernią witebską (Witebsk), od zachodu z Kurlandią, gubernią kowieńską (Kowno) i powiatem święciańskim (Święciany), od południa z powiatem wilejskim (Wilejka) i gubernią mińską (Mińsk).

         Powierzchnia ziemi przedstawia wyniosłą równinę, dochodzącą przy wsi Kowale niedaleko folwarku Ambroszkiewicze do 753 stóp nad poziomem morza. Z rzek najważniejsze są: zachodnia Dźwina opływająca na przestrzeni 70 wiorst północno-wschodnią granicę i dopływ jej Dzisna, zbierająca prawie wszystkie rzeki powiatu, z których główniejsze dopływy prawego brzegu: Miadziołka z Rżawką, Tużbinka, Hołbica z Łosicą, Bereżbica, Piszkunka, Mniuta.

        Błotniste miejscowości grupują się przeważnie w południowo-zachodniej części powiatu, pomiędzy dopływami Dzisny.

        Jeziora rozsypane są po całej powierzchni: jest ich 27, a największe z nich to: Akla i Perebrodzie w północno-wschodniej części, Plisa i Szo w południowo-wschodniej i Bohińskie w zachodniej.

       Gleby w ogóle   są urodzajne, łąki wyborne. Pomimo to hodowla bydła i koni nie przedstawia nic godnego uwagi. Zboża jest pod dostatkiem, uprawa lnu znaczna.

       Przemysł ogranicza się do gorzelni i rękodzielnictwa do zaspokajania miejscowych potrzeb.

       Komunikacyjnym środkiem jest  przede wszystkim zachodnia Dźwina, na której koncentruje się handel, i pocztowy gościniec przerzynający wschodnią część powiatu od stacji Soroki do Dzisny na 71 wiorstach.

       Powiat dzieli się na cztery zarządy policyjne (stany), 22 gminy włościańskie, rozdzielone pomiędzy trzy sądy pokoju trzeciego dziśnieńskiego okręgu.

       Stacji drogi żelaznej powiat nie ma wcale; ma tulko cztery stacje pocztowe: Dzisna, Głębokie, Zaborze i Łużki.

       Cerkwi i kaplic prawosławnych w powiecie 57, z tych 36 parafialnych, rozdzielonych na trzy dekanaty (błahoczynija): dziśnieński, głębocki i drujski  oraz jeden katolicki dekanat diecezji wileńskiej, który posiada, oprócz kościołów parafialnych wymienionych wyżej, dwie filie: Boryskowicze i i Konstantynowo i 26 kaplic.

        Ludności w powiecie ogólnie  jest 133 489, a w tym: szlachty 3220, duchowieństwa wszystkich wyznań 324, mieszczan 11 427, włościan 114 193, wojskowych 3523, cudzoziemców 281, ludzi wolnych 521, a co do wyznań: prawosławnych 69 944, wyznawców starego obrządku 4408, katolików 52 227, luteran 126, izraelitów 6658 i mahometan 126.

       Powiat Dzisna został utworzony w 1795. roku z wschodniej części powiatu brasławskiego  województwa wileńskiego i z południowo-zachodniej części województwa połockiego, które,  jak wiadomo, nie było podzielone na powiaty. (dane z roku 1866.)