Oszmiana- ( z litewskiego aszmenies-ostrze), mylnie Ośmiana, w kronikach krzyżackich Asschemynne, miasto powiatowe guberni wileńskiej wśród urodzajnej, pagórkowatej okolicy nad rzeka Oszmianką, do Wilna 74 wiorsty, przy trakcie do Mińska.

              W 1880. roku było tu 5050 mieszkańców, w tej liczbie 352 prawosławnych, 2175 katolików, 3 ewangelików, 2501 izraelitów i 18 mahometan.

              W mieście jest drewniana cerkiew Bohojawleńska wzniesiona w 1840 roku, kościół parafialny katolicki murowany pod wezwaniem Św. Michała Archanioła, cztery żydowskie domy modlitwy, szpital, 4 garbarnie, 3 browary i 33 sklepy.

            W roku 1859. było tu 3066 mieszkańców, zaś w roku 1871. żyło ich tu już 4546.

            Dochody miejskie w 1859. roku wynosiły 1214 rubli srebrnych 53 kopiejki, a wydatki 1433. ruble srebrne 23 kopiejki.

            Z zakładów naukowych znajduje się w Oszmianie  szkoła powiatowa 2-klasowa, szkoła parafialna i szkoła żydowska.

           Jest to osada starożytna, istniejąca prawdopodobnie już w 1040. roku. Wieści o niej rozchodzą się szeroko w 1384. roku, kiedy krzyżacy, organizując wyprawę na zniszczenie dziedzicznych posiadłości Jagiełły, to jest Księstwa Krewskiego, pierwszy raz przyjechali  pod Oszmianę, skąd zwróciwszy się ku Wilnu, stanęli obozem pod Miednikami, gdzie ich podjazdy niepokoiły załogę oszmiańską.

           W roku 1432., kiedy przygotowywano upadek Świdrygajłły z powodu jego nieznośnych rządów w Litwie, miała tu miejsce stanowcza z nim rozprawa, która skończyła się wygnaniem go z Wielkiego Księstwa. Przebywał on w swoim dworze pod Oszmianą z niewielkim pocztem Rusinów i Tatarów, kiedy go znienacka napadła Zygmunt Kiejstutowicz, książę starodubowski, przeznaczony wolą Jagiełły do rządów Litwy, z księciem Holszańskim, kilkoma wojewodami i bojarami, mając liczne i silne wojsko. Orszak Świdrygiełły rozproszono, a on sam z czternastoma towarzyszami, konno, ratował się ucieczką.

          Jeszcze tego samego roku, jesienią, po powrocie  Świdrygiełły z Połocka , przyszło tu do walnej bitwy z Zygmuntem, a chociaż obie strony poniosły znaczną klęskę, jednakże  z pola bitwy był zmuszony ustąpić Świdrygiełło , straciwszy około 10 000 zabitych, 4000 jeńców i osiem chorągwi.

        W podziękowaniu Bogu za zwycięstwo w 1434. roku Zygmunt ufundował kolegiatę przy kościele parafialnym, który musiał tu być założonym przez Jagiełłę lub Witolda. Ta wszakże w dalszych czasach upadła.

         W tej epoce Oszmiana, mając dwór książęcy, zaczęła się rozbudowywać w miasto, a pierwotna osada tej nazwy, nosząca teraz nazwę Starej Oszmiany (oddalona o ćwierć mili), została oddana franciszkanom, których w 1505. roku fundował tu król Aleksander Jagiellończyk, nadawszy im kościół i zbudowawszy drewniany klasztor. Późniejszy kościół murowany zbudowali w 1822. roku sami zakonnicy. Inni historycy twierdzą, że tej fundacji dokonał Witold po klęsce pod Worskłą.

           Już za Zygmunta Starego nowa Oszmiana była miastem mającym zabezpieczone swoje prawa i wolności. Lustracja przeprowadzona z rozkazu królewskiego w 1537. roku opisuje ustawę poboru targowego i powinności mieszczan, z których ci, co mieszkają w rynku, mają płacić do skarbu  Jego Królewskiej Mości po 7,5 pieniędzy białych, a ci, którzy mieszkają przy ulicach – po 5 takich pieniędzy od pręta sadybnego i 2.5 od ogrodowego. Z każdej morgi ogrodów miejskich zapłacą po 3 grosze, z każdego pręta po 1 białym, czynszu z 1 włóki po 40 groszy, a z mórg miejskich  po 3 grosze. Oprócz tego żadnych innych powinności mieszczanie nie mieli ( nie mieli też obowiązku udzielania kwatery, pełnienia straży i roznoszenia listów). Karczmy (szynki) uznano za dobro wspólne i nie płaciły one podatku od sprzedanego miodu, piwa i gorzałki; ten podatek płaciło królewskiemu skarbowi  miasto: od miodu-jedną kopę, od piwa-jedną kopę, a od gorzałki po 30 groszy. Tę ustawę potwierdził Jan III Sobieski przywilejem danym w 1683. roku.

            18 stycznia 1667. roku przybyła w Oszmianie nowa fundacja. Andrzej i Dorota z Oborskich Poczobutowie, pisarze ziemscy oszmiańscy, swoim nakładem zbudowali kościół pod wezwaniem Św. Trójcy i klasztor z drzewa i osadzili w nim dominikanów. Ten klasztor zniesiono w 1850. roku.

           Mikołaj Rudy Radziwiłł, brat królowej Barbary, wojewoda wileński, będąc starostą oszmiańskim, w drugiej połowie XVI wieku założył tu zbór kalwiński.

            Z powodu zaginionych przywilejów lokacyjnych, Stanisław August, na prośbę burmistrza, rajców miejskich i oszmiańskich ławników, wydał im 22. maja 1792. roku w Warszawie przywilej renowacyjny (zaakceptowany przez Sejm), uznający Oszmianę za miasto nadające się dla sądów i sejmików, wolne i niepodlegajace żadnej innej administracji bezpośredniej prócz własnego magistratu. Przywilej ten uchylił zatem wszelkie obce prawa oraz wpływy starosty, zabezpieczył własność mieszczan i uchronił od nakładania czyichkolwiek  samowolnych podatków.

            Miejski obywatel niezgadzający się z wyrokiem miejskiego urzędu mógł apelować do sądu apelacyjnego w Wilnie lub do asesorii zadwornej Wielkiego Księstwa Litewskiego.

            Przy tym nadano też miastu herb taki, jaki miasto samo sobie wybrało: po jednej stronie ręka trzymająca szale, po drugiej tarcza, a pomiędzy nimi Ciołek Poniatowskich z napisem pod nim Memoria Stanislai Augusti 1792.r.

             Za czasów Rzeczypospolitej Oszmiana była głównym miastem bardzo obszernego powiatu według Konstytucji z 1717. roku liczącego 84 200 mieszkańców. Odbywały się w niej sądy ziemskie i grodzkie oraz sejmiki na wybór posłów. Najważniejszym urzędnikiem powiatowym był marszałek .

                Po ostatnim rozbiorze Rzeczypospolitej Oszmiana została przeznaczona na miasto powiatowe namiestnictwa wileńskiego i podarowana generał-majorowi Konczałowowi, a z rokiem 1842. przeszła na własność rządu.

                Miasto wiele ucierpiało w1831. roku. Początkowo zostało zajęte przez powstańców pod wodzą pułkownika Karola Przeździeckiego i księdza Jasińskiego, dominikanina, którzy zebrali tu 100 000 złotych polskich, 10 000 ładunków i wiele innych zapasów. Następnie  11. kwietnia 1831. roku  Oszmianę odebrał pułkownik Wierszulin i w sposób pamiętny na długo.

               Oszmiańskie starostwo grodowe mieściło się w województwie wileńskim, powiecie oszmiańskim. W 1771. roku składało się z miasta powiatowego Oszmiany z przyległościami. Według praw sejmowych z roku 1590. i 1609. staroście oszmiańskiemu pozwolono także mieć przysięgłego pisarza w mieście Miadzioł. Pisarz przysięgły miał zapisywać do ksiąg opowiadania woźnych i  wszelakich krzywd.

               Starostwo oszmiańskie w 1766. roku posiadał Michał Brzostowski, podskarbi wielki litewski, a po nim Tadeusz Kociełł, którzy za to płacili 1157 złotych polskich 15 groszy kwarty. 

              Najdawniejszymi starostami byli: Giedygołd (1387), Minigajło (na chrzcie Michał) Giedygołdowicz z Dziewieniszek (1387-97), kniaź Andrzej Konstantynowicz Pryhabski (1507), kniaź Wołodko Iwanowicz Horski (1515), Mikołaj Kieżgajło (1520), Jan Jundziłł (1520), Jan Iwanowicz Zabrzeziński (1522 i powtórnie 1526-30), Mikołaj Zabrzeziński (1532), Hieronim Chodkiewicz (1538-1541), kniaź Jurij Wasilewicz Sołomerecki (1549-1550), Jurij Chodkiewicz (1554), Jan Mikołajewicz Hajko (1555). 

                Starostami oszmiańskimi miedzy rokiem 1530. a 1794. byli (w porządku alfabetycznym): Brzostowski Cyprian Paweł herbu Strzemię (1668-74), Brzostowski Hieronim, Brzostowski Michał (1765-72), Chodkiewicz Grzegorz herbu Kościesza (1544.), Chomiński Ludwik Jakub herbu Poraj (1734-36), Gąsiewski Wincenty herbu Ślepowron (1651), Kopeć Michał herbu Kroje (1727), Kociełł Tadeusz herbu Pelikan (ostatni, 1764-88), Narbut Bohdan herbu Trąby, Ogiński Tadeusz herbu własnego (1740-55), Ogiński Andrzej Ignacy syn Tadeusza (1755-62), Połubiński Hilary Aleksander herbu Jastrzębiec (1667), Pac Kazimierz Michał herbu Gozdawa (1685), Radziwiłł Bogusław (1650), Radziwiłł Mikołaj (1579-80), Radziwiłł Mikołaj herbu Trąby (1557), Sapieha Paweł Stefan herbu Lis (1598), Sapieha Aleksander (1622), Sapieha Krzysztof (1662), Sapieha Michał (1683), Sakowicz Adam Maciej herbu Korwin z odmianą , Wilczek Jan Anzelm herbu Poraj (1634), Wołodźko N. (1740), Zabrzeziński Jan herbu Leliwa (1530), Zenowicz Jerzy Despot herbu własnego (1629), Zenowicz Krzysztof Despot (1701-24).

             Parafia katolicka, dekanatu oszmiańskiego, ma 8000 wiernych. Kaplice w: Olany, Horodniki, Polany i na cmentarzu.

             Parafia prawosławna dekanatu (błahoczynia) oszmiańskiego liczy 459 wiernych (262 mężczyzn i 197 kobiet).

       ( dane z roku 1886.)