Zambrzyccy w Orszy:

Grzegorz (Hrehory)  Zambrzycki, syn Joachima i Anastazji z Ciołków   w 1662. roku osiedlił się koło Orszy (Pańskie i Przewołoczna).

Jan Zambrzycki, stolnik powiatu orszańskiego (1764. rok).

Franciszek Zambrzycki, stolnikowicz powiatu orszańskiego (1764. rok).

Józef Zambrzycki, sędzia ziemski orszański, poseł z Wielkiego Księstwa Litewskiego na Sejm  w 1778. i 1786. roku.

Mikołaj Zambrzycki, przed 1765. rokiem uczeń kolegium jezuickiego.

Leokadia Zambrzycka

Żona Adama Mikoszy, wojskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego (Adam Mikosza:

cześnik orszański 1745? – 55.)

Absolwenci Szkłowskiego  Szlacheckiego Gimnazjum (miasto Szkłów):

Zambrzycki pierwszy   1792.r.

Zambrzycki drugi         1792.r.

Zambrzycki trzeci         1792.

Zambrzycki                  1797.r.

Orsza (Rsza) – miasto powiatowe guberni mohylewskiej (Mohylew), niegdyś miasto powiatowe województwa witebskiego (Witebsk). Leży po obu stronach Dniepru i wpadającej do niego w samym mieście rzeki Orszycy (Orszanki). Do Mohylewa i do Witebska 76 wiorst. Przez środkową część miasta przechodzi szosa petersbursko-kijowska. Do stacji drogi żelaznej moskiewsko-brzeskiej 2,5 wiorsty. Ta stacja znajduje się pomiędzy stacjami Kochanowo i Osinówka, 520 wiorst od Brześcia i 503 wiorsty od Moskwy.

               Miasto dzieli się na trzy części. Jedna z nich położona jest na lewym brzegu Dniepru, druga, najgęściej  zabudowana, pomiędzy Dnieprem i Orczycą, trzecia zaś na prawym brzegu Orszycy. Pierwsze dwie części połączone są ze sobą za pomocą przeprawy promem przez Dniepr, druga zaś z trzecią na pomocą stałego mostu na Orszycy. Położenie Orszy przedstawia prześliczną panoramę, zwłaszcza od strony cmentarza żydowskiego, znajdującego się na wyniosłym prawym brzegu Orszycy.

               W 1880. roku w Orszy były 22 domy murowane i  815 drewnianych ( z tego 406 domów chrześcijan i 431 Żydów). Było tu wtedy 5025 mieszkańców ( 2606 mężczyzn i 2419 kobiet), w tej liczbie 1321 prawosławnych, 220 katolików i 2484 Żydów.

               Zbudowano tu 3 cerkwie, z których dwie murowane, monaster męski Pokrowski z murowaną cerkwią, kościół katolicki murowany, synagoga żydowska drewniana. Było też 10 żydowskich domów modlitwy, z których jeden był murowany.

               W mieście znajdowało się 77 murowanych i 96 drewnianych sklepów.

               Istniało tu  5 zakładów naukowych: szkoła duchowna ( 8 nauczycieli, 74 uczniów), szkoła miejska 3-klasowa przekształcona w 1878. roku ze szkoły powiatowej ( w roku 1883. 5 nauczycieli, 103 uczniów), szkoła parafialna założona w 1821. roku (z oddziałem żeńskim od 1865. roku; 3 nauczycieli, 53 chłopców, 40 dziewcząt), pensja prywatna żeńska 2-klasowa (założona w 1870. roku, 40 dziewcząt), i szkoła prywatna 2-klasowa dla dziewcząt żydowskich założona w 1878. roku; 2 nauczycielki, 31 dziewcząt).

               Poprzednio, do 1822. roku, utrzymywali w Orszy szkołę jezuici, którą, po ich skasowaniu, oddano pod zarząd dominikanom. Przy szkole tej był konwikt (internat) na 11 uczniów. W roku 1825. odebrano szkołę dominikanom i zamieniono ją na świecką.

               Do obsługi sanitarnej mieszkańców znajdował się tu lekarz, 2 felczerów, akuszerka, szpital na 30 łóżek i apteka, mająca 2274 rubli srebrnych rocznego obrotu.

               Oprócz władz powiatowych znajdowały się w Orszy: zjazd sędziów pokoju okręgu orszańskiego, opieka szlachecka na trzy powiaty, biuro towarzysza prokuratora gubernialnego, zarząd żandarmski powiatu orszańskiego i sieńskiego (Sienno), zarząd akcyzy drugiego okręgu, stacja pocztowa i telegraficzna.

               Do miasta należał młyn wodny, zbudowany przy ujściu Orszycy i przynoszący do 1000 rubli srebrnych dochodu rocznego.

               Z zakładów przemysłowych działały: 3 garbarnie (zatrudnionych 6 ludzi wyprawiających 530 sztuk skór i mające dochodu rocznego około 1100 rubli srebrnych), fabryka kolb do broni ( zatrudnionych 5 ludzi wyrabiających 15 200 sztuk i mająca 10 336 rubli srebrnych dochodu). Były tu także dwie trzepalnie pieńki zatrudniające 150 ludzi przerabiających 30 000 pudów pieńki i mające 33 000 rubli srebrnych dochodu.

              Działały dwa młyna do kory łozowej (2 robotników, 600 pudów produkcji, 120 rubli srebrnych dochodu rocznego). Jeden browar ( 3 robotników) produkował 2000 wiader piwa dających 625 rubli srebrnych dochodu.

               Istniały tu także: dwie krupiarnie (2 robotników, 200 rubli srebrnych dochodu), dwie fabryki drożdży (4 robotników produkujących 560 pudów drozdży, 950 rubli srebrnych dochodu), dwie cegielnie (18 ludzi, 220 000 sztuk cegieł, 2200 rubli srebrnych dochodu rocznego).

              Koło miasta znajdowało się 5 pieców wapiennych zatrudniających 70 robotników produkujących 89 250 czetw. (po 8 pudów) i dających 13 680 rubli srebrnych dochodu.

              Ogółem w Orszy było 20 fabryk, zatrudniających 12 majstrów i 251 robotników, dających 62 211 rubli srebrnych dochodu.

              Rzemiosło uprawiali  przeważnie Żydzi; z ogólnej liczby 464 rzemieślników 383 to Żydzi.

              Jeden raz w roku, w dzień Św. Mikołaja ( 9. maja), odbywał się niewielki jarmark, obroty na którym dochodziły do 10 000 rubli srebrnych.

              Na przystani na Dnieprze średnio w ciągu 10 lat (1872-1883) naładowano na 100 statków 327 350 pudów towaru o wartości 106 200 rubli srebrnych, a wyładowano z 11 statków 42 220 pudów o wartości 29 320 rubli srebrnych. Na 31 tratew naładowano 34 600  drzew o wartości 14 300 rubli srebrnych.

             Pomimo dogodnych środków komunikacyjnych (szosa, droga żelazna i żeglowna rzeka Dniepr) handel stał na niskim poziomie i roczny obrót nie przekraczał 300 000 rubli srebrnych. Na początku XIX wieku ożywił  nieco Orszę handel wapnem, którego wtedy sprzedawano rocznie za 200 000-300 000 rubli srebrem.

             O znaczeniu handlu dają wyobrażenie następujące liczby: w 1881. roku wykupiono 87 świadectw gildyjnych, 82 świadectwa dla członków rodzin kupieckich, 230 na handel detaliczny, 113 dla subiektów i 102 na prowadzenie przemysłu mieszczańskiego.

             Z cerkwi najdawniejszą jest drewniana cerkiew Św. Eliasza proroka, na lewym brzegu Dniepru, wzniesiona przez księżnę Zofię Juriewiczównę w 1505. roku na miejscu spalonej, ufundowanej około 1460. roku przez króla Kazimierza I.

            Kościół parafialny katolicki murowany, pod wezwaniem Św. Jana Oblubieńca, wzniesiony został staraniem dominikanów w 1819. roku. Znajdują się tu dwa portrety pierwotnego fundatora księcia Druckiego Sokolińskiego i jego żony, namalowane przez Szmuglewicza. Parafia katolicka dekanatu orszańskiego diecezji mohylewskiej ma 2082 wiernych.

            Orsza jest jednym z najdawniejszych grodów wschodniej Słowiańszczyzny. Początkowo była pogranicznym grodem warownym w ziemi Krzywiczan Mohylewskich.

Kronikarze ruscy wspominają o niej po raz pierwszy pod 1066. rokiem w opisie wojny pomiędzy wielkim księciem kijowskim Iziasławem a księciem połockim Wsiesławem, podczas której Wsiesław został wzięty do niewoli „ na Rszy u Smolińska”. Wyraźniejszą wzmiankę znajdujemy pod 1116. rokiem w opisie wojny Włodzimierza Monomacha z Glebem Wsiesławiczem Mińskim, podczas której Wiaczesław, syn Monomachia, „wzia Rszu i Kopys” i pojmał    do niewoli księcia Gleba.

            Pod koniec XII wieku Orsza należała do Litwy i w 1190. roku nadaną była Giwiłłowi, synowi wielkiego księcia litewskiego Mingajły, który umarł w Orszy w 1109.r.

W 1235. roku wraz z całą Białorusią przypadła księciu Ryngoldowi, po jego zaś śmierci, wraz z Rohaczewem, stała się udziałem wnuka jego Dowmunda. Według dziejopisów litewskich zdobył to miasto Światosław w czasie bitwy pod Mścisławiem. Podczas oblężenia Orsza i jej okolice uległy straszliwemu spustoszeniu, Światosław bowiem, według słów kronikarzy ruskich, znęcał się „Jak bezmyślne zwierzę”. Orsza wchodziła wówczas w skład dzielnicy witebskiej, lecz w 1395. roku przyłączoną została do posiadłości wielkoksiążęcych.

            Około    1396. roku bojarowie smoleńscy znowu samowolnie miasto najechali, wygnawszy z włości okolicznych właścicieli, przez króla Władysłąwa Jagiełłę ustanowionych. Szybko to jednak Witold poskromił, wygnawszy z miasta i powiatu bojarów, a podżegacza tych rozruchów, jakiegoś kapitana Jana Michałowicza, kazał ściąć w Orszy.

            W 1435. roku miasto zapłaciło olbrzymią kontrybucję za pomoc udzieloną głośnemu wichrzycielowi, księciu Świdrygielle, w wojnie przeciwko królowi Władysławowi III.

            Ważniejszego znaczenia nabrała Orsza pod koniec XV wieku, to jest w czasie rozpoczęcia długoletnich nieporozumień i walk pomiędzy Polską i Litwą a Wielkim Księstwem Moskiewskim. W roku 1500. książę Aleksander ogrodził Orszę ścianą drewnianą i wzmocnił starożytny zamek murowany, znajdujący się u ujścia Orszycy, mimo to jednak wojska moskiewskie zajęły miasto w 1502. roku. Oddały je Litwie po zawarciu pokoju.                                            

             Wkrótce jednak na nowo wybuchła wojna i wielki książę Wasili Iwanowicz zajął znaczną część Litwy; Orsza jednak, której Zygmunt I zapewnił przywileje miejskie, oparła się jego sile. Tu także w dzień Św. Małgorzaty, 13. lipca 1508. roku, tenże król na czele wojsk koronnych, dowodzonych przez Mikołaja Firleja, i hufców litewskich, odniósł zupełne zwycięstwo nad kniaziem Michałem Glińskim oraz wspierającym go wojskiem moskiewskim pod wodzą wojewody kniazia Szczeni i kniazia Szemiakina. Ale jeszcze świetniejsza walka  rozegrała się niedaleko Orszy, nad rzeką Kropioną, w dniu 8. września 1514. roku, w której Konstanty książę Ostrogski, hetman wielki litewski, mając pod sobą Jerzego Radziwiłła, Jana Świerczowskiego nad Polakami, a Wojciecha Sampolińskiego nad dworem królewskim przełożonych, na głowę poraził bojara Iwana Czeladina i kniazia Bułhakowa-Golicę, którzy z całym obozem, wszystkimi działami, chorągwiami i mnóstwem wojska dostali się do niewoli straciwszy na placu boju 30 000 poległych.

             Dzisiaj w podaniach miejscowych zgasła pamięć tej bitwy, jednakże z wielkiej liczby mogił porosłych lasem, ale sypanych niegdyś wśród uprawnych pól, można wnioskować, że główne starcie bitewne miało miejsce między wsiami Horodnią a Antowilem.

             W czasie panowania cara Iwana Groźnego Orsza i jej okolice niejednokrotnie były pustoszone przez wojska moskiewski, i tak w 1534. roku przez bojara Telepniewa, w 1535. roku przez kniazia Szujskiego, w 1563. przez kniazia Kurbskiego i wreszcie w 1564. i 1580. Na początku 1564. roku, kiedy kniaź Piotr Szujski z Połocka, a Oboleńscy z Wiaźmy, z wielkimi siłami wysłani przez Iwana Groźnego, podstąpili pod Orszę, Mikołaj Radziwiłł, hetman wielki litewski, polecił staroście orszańskiemu Filonowi Kmicie Czarnożylskiemu straż zamku i pilne uważanie na zachowanie Oboleńskich, sam zaś zwabiwszy ku sobie Szujskiego, walne nad nim odniósł zwycięstwo na Polu Iwańskim między Orszą a Ułłą. Wówczas Kmita uderzywszy z Ościkiem na obóz Oboleńskich, o ostatnia ich klęskę przyprawił i zabrał ogromną zdobycz.

              Od czasu zajęcia Smoleńska przez Rosjan Orsza otrzymała znaczenie ważnej twierdzy przygranicznej, w której zawsze znajdowała się silna załoga, dobrze zaopatrzona na wszelkie wojenne okoliczności.

              Również podczas wojen za czasów Samozwańców Orsza była punktem zbiorczym dla wojsk udających się do Moskwy i w ogóle podstawą wszelkich działań wojennych.

              Wskutek ciągłych przemarszy wojsk przez Orszę oraz powstałej w tym czasie zarazy, miasto zaczęło coraz bardziej podupadać  i dlatego w roku 1611. król Zygmunt III uwolnił mieszkańców miasta na cztery lata od wszelkich podatków i różnych powinności, a w 1620. roku nadał Orszy prawo magdeburskie, przy czym wyjątkowo oswobodził mieszczan od powinności dawania podwód pod gońców królewskich i moskiewskich oraz pozwolił im osiedlać się pod samymi wałami zamkowymi. Wówczas też nadany został miastu herb z wyobrażeniem krzyża z półksiężycem u podnóża. Dożywotnim wójtem mianowany został Aleksander Sapieha, dotychczasowy starosta orszański.

               Następnie ustanowiono w Orszy sąd cywilny powiatowy, do którego należały miasta: Mohylew, Bychów, Czausy, Kopyś, Borysów i część powiatu lepelskiego (Lepel). W Orszy zbierał się także, poczynając od 1500. roku, sejmik prowincjonalny.

               W 1654. roku rosyjskie wojska, po zajęciu wielu miast na Mohylewszczyźnie, doznały początkowo wielkiej klęski pod Orszą, później jednak, odniósłszy zwycięstwo nad hetmanem Radziwiłłem, zajęły miasto, spustoszywszy zupełnie jego okolice.

               Polacy odebrali Orszę w 1661. roku i, widząc upadek miasta, postanowieniem sejmowym znowu uwolnili mieszkańców na cztery lata od wszelkich podatków i powinności.

              Na początku XVIII wieku, podobnie jak i wszystkie inne miasta Mohylewszczyzny,  Orsza bardzo ucierpiała od ciągłych przemarszy wojsk w czasie wojny północnej.

               6 lipca 1812. roku Orszę zajął oddział wojsk francuskich pod dowództwem generała Colberta, który przejął znaczne zapasy mąki, owsa i amunicji pozostawione tu przez wojska rosyjskie. Francuzi przerzucili przez Dniepr dwa mosty, które na lewym brzegu obwarowali przyczółkami.

               Odstępując spod Moskwy, 7. listopada, Napoleon przybył do Orszy ze starą gwardią, później nadciągnęły resztki korpusu marszałka Neya. Kilka dni potem,  pod naporem kozaków hrabiego Płatowa, Francuzi opuścili Orszę zniszczywszy swój obóz, pontony, prawie wszystkie swoje zapasy i podpaliwszy miasto.

              Płatow ugasił pożary, zabrał 26 dział, 2500 sztuk broni znajdującej się w arsenale,  z lazaretu jeńców, wśród których było przeszło 50 oficerów.

              Po przyłączeniu Białorusi do Rosji w 1772. roku Orsza była najpierw miastem prowincjonalnym prowincji orszańskiej, a od 1797. roku miastem powiatowym.

              Plan miasta zatwierdzony był pierwotnie w 1778. roku, a nowy w 1848.

              Jako herb miasto otrzymało w 1781. roku tarczę przedzieloną na połowę; w górnej części znajdowała się połowa herbu państwa, a w dolnej, w błękitnym polu, pięć strzał.

              W Orszy było wyjątkowo dużo kościołów i klasztorów. Samych katolickich znajdowało się pięć murowanych i dwa drewniane. Król Zygmunt III w roku 1612. ufundował jezuitom  kolegium z kościołem Św. Michała, a uczynił to na prośbę Lwa Sapiehy, który dla jezuitów nabył plac, na którym kiedyś stał zbór kalwiński. Następnie, w 1690. roku, król Jan Sobieski własnym nakładem wymurował dla jezuitów kościół i dwupiętrowy gmach na kolegium i uposażył ich między innymi dobrami: Faszczówka (powiat horecki) z 2000 dusz włościańskich.  Jezuici utrzymywali tu szkoły i parafię.

             Bernardyni, ufundowani za króla Władysława IV, z dwoma kościołami: drewnianym i murowanym. Założycielem murowanego (1636.r.), pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Anielskiej, był Andrzej Młocki, starosta orszański.

             Franciszkanie mieli, murowany w 1680. roku kosztem Kotkowskiego, kościół pod wezwaniem Narodzenia Matki Najświętszej.

             Dominikanie z kościołem drewnianym pod wezwaniem Św. Św. Aniołów Stróży, fundacji (1650.r.) księcia Hieronima Albrychta Druckiego-Sokolińskiego, starosty łuczanowskiego.

             Trynitarze posiadali kościół Św. Trójcy, zbudowany w 1714. roku przez Adama i Władysława Sakowiczów.

             Bazylianie, których cerkiew murowaną, pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej, wzniósł w 1758.r. starosta Jan Łepkowski.

             Klasztory żeńskie drewniane były dwa: mariawitek i bazylianek (ten zbudowany w roku 1642. przez Antoniego Sielawę, metropolitę unickiego, z cerkwią, także drewniana, pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej).

            Klasztory jezuitów, bernardynów, trynitarzy i bazylianów zostały zamknięte w 1831. roku. Kościół jezuicki został rozebrany, w obszernym zaś klasztorze urządzono wiezienie.

            Kościół bernardynów oddano pod zarząd wojskowy, a klasztor przerobiono na pomieszczenia szpitala okręgowego.

            Kościół trynitarzy przerobiony został na sobór prawosławny, a w klasztorze umieszczono szkołę powiatową.

            Kościół bazylianów przerobiono na monaster meski Pokrowski, a w zabudowaniach klasztornych zorganizowano szkołę duchowną.

            Kościoły skasowanych klasztorów dominikańskiego i franciszkańskiego pozostawiono duchowieństwu katolickiemu. Kościół franciszkański zamknięto ostatecznie w roku 1863., a w jego zabudowaniach umieszczono początkowo komendę inwalidów, a następnie areszt. Kościół dominikanów istniał nadal jako parafialny.

            Oprócz świątyń katolickich od dawna znajdowało się kilka cerkwi wyznania wschodniego, z których pierwsza, wymurowana w 1681. roku przez parafian, była soborną pod wezwaniem Narodzenia Maryi; w jej zbudowaniu pomógł książę Drucki-Sokoliński.

            Druga cerkiew parafialna, drewniana, pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego, powstała w roku 1757. z ofiar wyznawców, a cerkiew trzecia, równieżparafialna, pod wezwaniem Św. Mikołaja, jest najdawniejszym kościołem chrześcijańskim w Orszy, ale o początku jej  nie ma wiadomości.

           Za Dnieprem wznosi się jeszcze jedna cerkiew, drewniana, pod wezwaniem Eliasza Proroka, zbudowana w 1505. roku przez księżnę Zofię Juriewiczówną.

           Oprócz tego na cmentarzach prawosławnych znajduje się cerkiew Jana Bohosława o jednym ołtarzu wzniesiona w 1790. roku przez Jana Ciechanowicza i druga mała cerkiew drewniana Ofiarowania Najświętszej Marii Panny, ufundowana 1782. roku  ze składek parafian.

          W odległości dwóch wiorst od miasta w kierunku Mohylewa, przy ujściu do Dniepru rzeki Kuteinki, znajdują się jeszcze dwa monastery prawosławne, męski i żeński, znane pod nazwą Kuteińskich. Męski, Bohojawleński, ufundował w 1623. roku Stetkiewicz wraz z żoną księżniczką Sołomerecką, żeński zaś, Uspieński, ufundował w 1631. roku ten sam Stetkiewicz ze swą matką księżniczką Ogińską z domu.

           Car Aleksy Michałowicz uposażył te monastery daniną i dochodem pieniężnym z należących do niego majętności smoleńskich.

            Miasto było niegdyś otoczone wałem ziemnym i jeszcze w XVII wieku miało wielki murowany zamek.

                       Powyższy opis Orszy podał „Tygodnik Ilustrowany”, numer 273. z 1878.  roku.